در نخستین دهه‌های قرن نوزدهم میلادی، ارتباط میان ایران و اروپا به سرعت افزایش یافت و دو جنگ با روسیه در طول 25 سال، نقاط ضعف نیروی نظامی ایران را آشکار کرد. ضرورت شکل‌گیری اصلاحات گسترده، در میان نخبگان حکومت «قاجار» به شدت احساس می‌شد. این شرایط، اولین تلاش‌ها برای مدرن کردن جامعه‌ی ایرانی را به وجود آورد. به شکل کلی، هدف از این اصلاحات، محقق کردن پیشرفت‌های فنی در کشور بود.
اما علاوه بر این، اقدام‌هایی در حوزه‌های تحصیل و فرهنگ نیز صورت پذیرفت. یکی از این اقدام‌ها، معرفی دوباره و استفاده‌ی روزافزون از مطبوعات چاپی در ایران بود. به منظور افزایش کارایی دولت و گسترش اطلاعات، تلاشی برای ساده‌سازی زبان رسمی که مورد استفاده‌ی مقام‌های حکومتی و همچنین تاریخ‌نگاران بود، انجام گرفت.
عده‌ای از جوانان به خارج از کشور فرستاده شدند تا در دانشگاه‌های اروپایی تحصیل کنند. آنها پس از مدتی، هم مهارت‌های علمی و فنی جدید و هم دانشی کاربردی در مورد زبان‌ها و ادبیات غرب را به خانه آوردند. در حدود سال 1850 (1230 خورشیدی)، مدرسه‌ی «دارالفنون» در تهران شروع به کار کرد و به اولین نهاد آکادمیک در ایران تبدیل شد.
در اواخر قرن نوزدهم، ژانرهایی که تا آن زمان در ادبیات کلاسیک جایی نداشت، توسط نمایشنامه‌نویسانی همچون «میرزا جعفر قراچه داغی» و «میرزا آقا تبریزی» و نویسندگانی همچون «عبدالرحیم طالبوف» و «زین العابدین مراغه‌ای» به ادبیات فارسی معرفی شد. نقد آنها از شرایط سیاسی و اجتماعی وقت، ذهن روشنفکران را آماده‌ی تغییرات سیاسی کرد. این اتفاق، در نخستین دهه از قرن بیستم به شکل‌گیریِ نگرشی تحول‌طلبانه انجامید که پس از مدتی به جنبشی علیه حکومت تمامیت‌خواهانه‌ی شاهان قاجار تبدیل شد و «انقلاب مشروطه» را به وجود آورد.
در سال 1906 میلادی، قانون اساسی و «مجلس شورای ملی» در ایران شکل گرفت. بسیاری از شاعران و نویسندگان، پیوندهای خود با سنت قدیمیِ حمایت از دربار را گسستند و به عنوان هنرمندانی مستقل و آرمان‌خواه، به دل ناآرامی‌ها وارد شدند. «عارف قزوینی» و «محمد تقی بهار» از جمله‌ی این شاعران و نویسندگان بودند که به شکل مستقیم، مردمِ حاضر در قیام را خطاب قرار می‌دادند. در این برهه، یک نشریه‌ی سیاسی جدید، ستون های خود را به نویسندگان و شاعرانِ متن‌های تحول‌طلبانه اختصاص داد. «علی اکبر دهخدا»، چهره‌ای بسیار برجسته در این دوران بود که مشارکت‌های زیادی در مدرن کردن نثر فارسی داشت.
خرید مجموعه کامل اشعار نیما یوشیج با تخفیف و ارسال رایگان
«نیما یوشیج» برای نخستین بار، امکان ایجاد تغییرات گسترده در شعر فارسی را مطرح کرد، و نه فقط در محتوا بلکه همچنین در عروض و آرایه‌های ادبی آن. نخستین اشعار او که از رمانتیسیسم و سمبلیسمِ فرانسوی تأثیر گرفته بود، در دهه‌ی 1920 ارائه شد. اما تا دهه‌ی 1940 طول کشید تا ایده های او مورد توجه نسلی جدید از شاعرانی قرار بگیرد که «شعر نو» را در ایران گسترش دادند.
«احمد شاملو»، «فروغ فرخزاد»، «مهدی اخوان ثالث» و «نادر نادرپور» از جمله چهره‌های برجسته و تأثیرگذار در این عرصه بودند. آنها جنبه‌هایی متفاوت از مدرن‌سازی را در آثار خود به نمایش گذاشتند و از بسیاری جهات، از راه و روش‌های سنتی و کلاسیک فاصله گرفتند. «سهراب سپهری» در این میان جایگاهی ویژه داشت: شاعری که پرداخت‌های عرفانی‌اش به طبیعت، همچنان از محبوبیت بالایی در میان علاقه‌مندان به «شعر نو» برخوردار است. این تحول در شعر فارسی، تا حدود دهه‌ی 1960 چیرگی یافت و این سبک جدید در میان حلقه های ادبی، کاملا تثبیت شد.
نثر فارسی مدرن، تا حد زیادی وام‌دارِ مجموعه‌ای کوچک از داستان های کوتاه به نام «یکی بود یکی نبود» اثر «محمدعلی جمال زاده» است؛ کتابی که در سال 1921 (1300 خورشیدی) انتشار یافت. این داستان‌ها، به نقطه‌ی تحولی در گسترش «نثرِ رواییِ واقع‌گرا» تبدیل شدند؛ سبکی که تا آن زمان در ادبیات فارسی وجود نداشت. «صادق هدایت» با پیروی از مسیر «جمال زاده»، قالب داستان کوتاه را به کار گرفت تا هم زندگی روزمره‌ی مردم عادی، و هم سردرگمی‌های روشنفکران نوگرا را به تصویر بکشد.
برشی از کتاب بوف کور اثر صادق هدایت:
دختر درست در مقابل من واقع شده بود، ولی به نظر می آمد که هیچ متوجه اطراف خودش نمی شد. نگاه می کرد، بی‌آنکه نگاه کرده باشد؛ لبخند مدهوشانه و بی‌اراده‌ای کنار لبش خشک شده بود، مثل این که به فکر شخص غایبی بوده باشد؛ از آنجا بود که چشم‌های مهیب افسونگر، چشم‌هایی که مثل این بود که به انسان سرزنش تلخی می‌زند، چشم‌های مضطرب، متعجب، تهدیدکننده و وعده‌دهنده‌ی او را دیدم و پرتو زندگی من روی این گوی‌های براق پرمعنی ممزوج و در ته آن جذب شد. این آینه‌ی جذاب، همه‌ی هستی مرا تا آنجایی که فکر بشر عاجز است، به خودش کشید. چشم‌های مورب ترکمنی که یک فروغ ماوراءطبیعی و مست‌کننده داشت، در عین حال می‌ترسانید و جذب می کرد، مثل این که با چشمهایش مناظر ترسناک و ماوراءطبیعی دیده بود که هر کسی نمی‌توانست ببیند.
خرید رمان بوف کور اثر فاخر صادق هدایت با تخفیف و ارسال رایگان
«هدایت»، تکنیک‌های «سوررئالیستی» را در شناخته‌شده‌ترین اثر خود، کتاب «بوف کور»، به کار گرفت: رمان کوتاهی که تحسین‌های بین‌المللی را برانگیخت و به زبان‌های متعددی ترجمه شد. «بزرگ علوی» در داستان‌ها و رمان‌هایش، هم به دلایل عمیق‌ترِ مشکلات روانشناختی پرداخت و هم به تجارب روشنفکران چپگرا و مسائل آنان. به عنوان نمونه، رمان برجسته‌ی او، کتاب «چشمهایش»، داستان یک تراژدیِ شخصی را در میان گروهی از فعالان سیاسی روایت می‌کند.
خرید رمان چشمهایش اثر فاخر بزرگ علوی با تخفیف و ارسال رایگان
پس از برکناری «رضاشاه» در سال 1941 و فرا رسیدن دوره‌ای کوتاه از آزادی بیشترِ مطبوعات در ایران، نسلی دیگر از نویسندگان پا به عرصه گذاشتند که در میان آن ها، نام «صادق چوبک» به چشم می‌خورد: نویسنده‌ای توانمند که داستان‌های کوتاهش، تأثیرات رمان‌نویس آمریکایی، «ارنست همینگوی»، را نشان می‌داد. علاوه بر «چوبک»، «جلال آل احمد» نیز جایگاهی ویژه در این میان داشت و با داستان‌ها، سفرنامه‌ها و مقاله‌هایش، موفق به تثبیت نام خود شده بود. همسر او، «سیمین دانشور»، با رمان برجسته‌اش، کتاب «سووشون»، به موفقیت دست یافت؛ اثری که به توصیف مشکلات زندگی در جامعه‌ی سنتی ایران، در زمان اشغال کشور هنگام «جنگ جهانی دوم» می‌پردازد.
خرید رمان سووشون اثر فاخر سیمین دانشور با تخفیف و ارسال رایگان
در میان نویسندگان فعال در اواخر قرن بیستم، تأثیر تکنیک‌های روایی مدرن، برگرفته از آثار نویسندگانی همچون «جیمز جویس» و «ویلیام فاکنر»—کاملا آشکار بود، به‌خصوص در آثار «هوشنگ گلشیری». پرداخت او به زوالِ اشرافی‌گریِ سنتی در ایران، در کتاب «شازده احتجاب» که فیلمی اقتباسی نیز از آن ساخته شد، یکی از نمونه های موفق از ترکیب قالب داستان با هنرهای تجسمی و نمایشی در ادبیات فارسی است. ترکیب و همزیستی هنرهای مختلف، در آثار «غلام حسین ساعدی» نیز وجود دارد؛ نویسنده‌ای تأثیرگذار که هم به خلق داستان می پرداخت و هم نمایشنامه و فیلمنامه.
برشی از کتاب شازده احتجاب اثر هوشنگ گلشیری:
«فخری» در را تا نیمه باز کرد، اما تا خواست کلید برق را بزند، صدای پا کوبیدن «شازده» را شنید و دوید پایین. «فخرالنسا» هم آمد و باز «شازده» پا به زمین کوبید. سر شب که «شازده» پیچیده بود توی کوچه، در سایه‌روشنِ زیر درخت‌ها، صندلی چرخدار را دیده بود و «مراد» را که همان‌طور پیر و مچاله توی آن لم داده بود و بعد زن را که فقط یک چشمش گوشه‌ی چادر نماز پیدا بود. «سلام.» و زن گفت: «سلام.» «مراد، باز که پیدات شد، مگر صد دفعه نگفتم...؟» «خوب، شازده جون، اموراتم اصلاح نمیشه، وقتی دیدم شام شب نداریم، گفتم، حسنی صندلی را بیار، بلکه کَرَم شازده کاری بکنه.»
خرید رمان شازده احتجاب اثر فاخر هوشنگ گلشیری با تخفیف و ارسال رایگان
مشارکت زنان در ادبیات مدرن ایران، در نیمه‌ی دوم قرن بیستم به شکلی قابل‌توجه افزایش یافت. یکی از شناخته‌شده‌ترین‌ها در این میان، کتاب «زنان بدون مردان» اثر «شهرنوش پارسی پور» بود که ماجرای پنج زنی را روایت می‌کند که در تلاش‌اند تا از محدودیت‌های تحمیل‌شده بر زندگی خود توسط جامعه‌ای سنتی و مردسالار عبور کنند. «پارسی پور» مانند بسیاری از نویسندگان معاصر، با پیروی از نویسندگان آمریکای لاتین از جمله «گابریل گارسیا مارکز»، از تکنیک روایی «رئالیسم جادویی» استفاده کرد.
خرید رمان مردان در برابر زنان، اثر فاخر شرنوش پارسی پور با تخفیف و ارسال رایگان
در مقابلِ گرایش نویسندگان به استفاده از تکنیک‌های روایی مدرن در اواخر قرن بیستم، واقع‌گراییِ اجتماعیِ «محمود دولت آبادی» قرار می‌گیرد. رمان برجسته‌ی او، کتاب«کلیدر»، زندگی عشایر در دشت های خراسان "زادگاه خودش" را به تصویر می‌کشد.
خرید رمان کلیدر اثر ماندگار محمود دولت آبادی با تخفیف و ارسال رایگان
شعر تا نخستین سال های قرن بیست و یکم، همچنان به عنوان قالبی مهم در ادبیات ایران باقی ماند. بسیاری از مکاتب مختلف در هنر شعر، با پیروی از گرایشات گوناگون بین‌المللی، قواعد مدرنِ معرفی‌شده توسط «نیما یوشیج» را تکمیل کردند و گسترش دادند. در میان شاعران کلاسیک بزرگ، چهره‌هایی همچون «فردوسی»، «خیام»، «حافظ»، «مولوی» و «سعدی» از آسیب زمان در امان مانده‌اند و همچنان تأثیرگذاری قابل توجهی بر نسل‌های جدید نویسندگان و شاعران ایرانی دارند.
مجله‌ی ایران کتاب
